Obiekt tygodnia 23.10.2014 NGC 281 (Pacman)

[lukost]

Jeżeli, tak jak ja, urodziliście się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych minionego stulecia (hmm, jak to zabrzmiało...), to prawie na pewno graliście w ?Pacmana?. Pamiętacie charakterystyczny kształt rozdziawionej paszczy? Tak się składa, że możemy się z nim zetknąć nie tylko na ekranie komputera, ale także w okularze teleskopu. Starożytni Grecy doszukiwali się na niebie wizerunków mitologicznych postaci, my umieściliśmy tam ?pożeracza kulek?. Ot, znak czasów...

Mgławicę Pacman, skatalogowaną jako NGC 281, odnajdziemy w konstelacji Kasjopei (rektascensja 00h 52m 53,8s, deklinacja +56° 37' 30"). W katalogu Sharplessa odnotowano ją pod numerem 184. Obiekt został odkryty 16 listopada 1881 przez Edwarda Barnarda, który opisał go jako "dużą, słabą mgławicę, bardzo rozproszoną". Znajduje się w odległości szacowanej na około 9500 lat świetlnych od Ziemi, w ramieniu Perseusza, prawie 1000 lat świetlnych powyżej płaszczyzny Galaktyki. To obszar H II, oświetlany przez młode, masywne gwiazdy powstałe w jego wnętrzu w ciągu ostatnich kilku milionów lat. Gwiazdy te skatalogowano jako gromadę IC 1590 i to właśnie one są odpowiedzialne za świecenie mgławicy, jonizując wodór. Wszystko wskazuje to na to, że owa fabryka nowych gwiazdek nadal działa. W szczególności fakt ten potwierdza obecność kilku ciemnych globul Boka, w których w podczerwieni odkryto protogwiazdy. Największa globula należąca do NGC 281 ma średnicę około 2,6 roku świetlnego. 

Tyle teorii i suchych faktów, przejdźmy do wrażeń obserwacyjnych.

Czego szukać? ? po prostu grupki słabszych gwiazdek, zatopionych wewnątrz sporej mgiełki (jej rozmiary kątowe to aż 35' × 30', a więc porównywalnie do tarczy Księżyca w pełni). Gdzie szukać? - aktualnie znajduje się ona w najkorzystniejszym położeniu, w okolicy zenitu. Starhopping w kierunku Pacmana jest banalnie prosty; mgławica przyczaiła się tuż obok dwóch jasnych gwiazd ? Schedar (? Cas) i Achird (? Cas ? skądinąd ładnego układu podwójnego), układając się wraz z nimi w kształt trójkąta. Problemów ze zlokalizowaniem NGC 281 nie powinni mieć zatem nawet niezbyt zaawansowani astroamatorzy.

Kłopoty może za to sprawić niska jasność powierzchniowa obiektu, ale i na to jest rada - obserwacje należy prowadzić z dala od miast. W dobrych warunkach zdarzało mi się wyłuskać delikatną, bladą poświatę mgławicy już w lornetce 10x50. Ale ? jak powszechnie wiadomo ? apertura rządzi. Przy użyciu dużej lornety (28x110) da się już wypatrzeć ciemny obszar tworzący ?usta? Pacmana, któremu mgławica zawdzięcza swój charakterystyczny wygląd i nazwę. Ów ?pysk? to nic innego jak pył i gaz, przesłaniający jaśniejsze obszary. Wbrew pozorom nie była to jednak prosta sztuka; owo ?wcięcie? - hmm, gdybym nie wiedział, że tam jest, pewnie bym je przeoczył. Całość prezentowała się tak, jakby z jednej strony obiekt został delikatnie nadgryziony, ale to pociemnienie nie sięgało daleko w głąb, było subtelne i raczej trudne do wyzerkania.

Co innego teleskop, zaopatrzony w długo- lub średnioogniskowy okular i filtr typu UHC, a najlepiej OIII, na który mgławica świetnie reaguje (kosztem rzecz jasna słabych gwiazdek widocznych na jej tle). Z wykorzystaniem takiego zestawu staje się jasna, kontrastowa i oczywista, a ciemna ?wstawka? pięknie odcina się od tła, ujawniając niejednorodności w swej strukturze. W szesnastocalowym newtonie, po chwili wpatrywania się widać w niej ewidentne ?rozgałęzienie?. Całkiem podobne wrażenia obserwacyjne miałem zresztą przy mgławicy Płomień w Orionie (NGC 2024).

Szczerze powiedziawszy, nie bardzo potrafię zidentyfikować gromadę IC 1590 ? w tym sensie, że nie wiem, które konkretnie gwiazdy widoczne na tle obszaru mgławicowego do niej przynależą. Łatwe jest za to namierzenie układu wielokrotnego HD 5005 (Burnham 1), który odnajdziemy w centrum Pacmana. Układ ten został odkryty przez amerykańskiego astronoma S. W. Burnhama. Główny składnik - gwiazda o jasności 8,5 ^mag - posiada czterech towarzyszy, znajdujących się w odległości pomiędzy 1,4 a 15,7 sekund kątowych. Nie zaobserwowano istotnych zmian w tym systemie, począwszy od pierwszych pomiarów wykonanych w 1875 roku. Ta mała grupka niebiesko ? białych gwiazd naprawdę dodaje całości swoistego uroku. Używając nieco wyższych powiększeń, udało mi się dostrzec trzy z nich.

Prawdziwe piękno mgławicy NGC 281 ujawnia się na długoczasowych fotografiach. Jest ona zresztą jednym z najczęściej ?wypalanych? przez astrofotografów obiektów. Poniżej zdjęcie autorstwa Jacka Bobowika. 

O ile czytasz to w noc niezdatną do obserwacji ? zagraj w Pacmana. Jeśli warunki sprzyjają ? spójrz w niebo, spróbuj i daj znać, jak poszło!

[okroj]

Piękny opis i garść wiedzy historycznej i obserwacyjnej.Zostałem zachęcony do solidnego ptraktowania mgławicy.

[Gość Paweł Trybus]

NGC 281 bardzo dobrze reaguje też na filtr H-beta. Podczas mojej ostatniej sesji zerknąłem na Pacmana teleskopem 13", w wyciągu Ethos17 z filtrem H-beta właśnie - WOW! Czarne wcięcie widoczne, jak na zdjęciu. Mgławica spora, robi wrażenie nawet w 100-st polu Ethosa, doskonale skontrastowana na czarnym tle nieba. To był mój pierwszy raz z "Pacmanem" (tym na niebie, rzecz jasna), zapewne nie ostatni. Przy najbliższej okazji spojrzę nań lornetą 100mm, ciekawy jestem, jak zareaguje na filtry UHC w okularach 20x.

Łukasz, świetny wybór i świetny opis! Nie chcę zapeszać, ale cykl "Obiekt Tygodnia" ma się coraz lepiej  8)

[lukost]

Paweł, cenna uwaga,  teraz sam się zastanawiam, czemu do licha zapomnialem o filtrze H-Beta? Przeca mam go w walizeczce. Użyję go przy pierwszej sposobności (może już w ten weekend? - prognozy są optymistyczne).     

[Panasmaras]

Wczorajszej nocy podchodziłem kilka razy do PacMana - z lornetkami od 7x50, przez 10x50 po 15-16x70, szukając oczywiście paszczy. Co ciekawe - znalazłem jej ślad.

Zwykle w lornetkach zadowalałem się widokiem regularnego, owalnego pojaśnienia. Tymczasem bardziej wnikliwe przyjrzenie się mgławicy zaowocowało dostrzeżeniem wyraźnego ścięcia pojaśnienia z jednej strony. Bez wątpienia to ścięcie było śladem szerokiego pasa pyłowego widocznego w większych teleskopach i na zdjęciach. Efekt ten był widoczny w zasadzie we wszystkich lornetkach (znacznie wyraźniejszy przy posiłkowaniu się UHC i O-III), z 7x50 włącznie.

Żuchwy co prawda nie dostrzegłem, ale górną szczękę stwora mam zaliczoną :)

[lukost]

Obiekt cały czas jest zdatny do obserwacji - wieczorami Kasjopea wisi jeszcze dość wysoko nad horyzontem. Wczoraj wróciłem zatem do Pacmana z lornetą 15x70, zaopatrzoną w parkę filtrów UHC-s. W rezultacie  mogę zacytować klasyka obserwacji lornetkowych:

(...) podchodziłem kilka razy do PacMana (...) szukając oczywiście paszczy. Co ciekawe - znalazłem jej ślad.

 

Bardzo podobna do Pacmana (wizualnie rzecz jasna) wydała mi się NGC 2174 (zwana Głową Małpy) w Orionie. To też spore, zaskakująco wyraźne pojaśnienie na tle grupki gwiazdek. Warto o nią zahaczyć podczas lornetkowego czesania zimowego nieboskłonu.   

[Panasmaras]

A mówiłem, że pewnego razu 8x32 również dała radę? Oczywiście nie dało się stwierdzić nic, oprócz samej obecności obiektu. Jednak biorąc pod uwagę nadzwyczaj skromną aperturę, należy uznać to za sukces.

[jolo]

Jak zaczynacie rozmawiać o Waszych obserwacjach to mi się słabo robi... ja wczoraj ledwo Kraba dojrzałem z podwórka przez 100mm refraktor. Powinniście mieć filtr przynajmniej ND3.8 na takie pogodne noce :)

[Panasmaras]

Też tak będziesz jak się trochę otrzaskasz z wizualem, wyczujesz najczulsze rejony siatkówek swoich oczu, nauczysz się wyłapywać obiekty skondensowane i rozciągłe...

A, i jeszcze jedno - rzuć w cholerę tę astrofotografię, to Cię niszczy! :D

[lukost]

Jak zaczynacie rozmawiać o Waszych obserwacjach to mi się słabo robi... 

Mi z kolei jest słabo gdy piszesz o podłączaniu setek tych różnistych kabelków/adapterów/przedłużek/flattenerów i cholera wie czego jeszcze do magicznych urządzeń, przeznaczonych do astrofoto :P 

[jolo]

Mam zamiar trochę zbalansować w stronę wizuala. 3/4 sesji astrofoto i tak przesypiam na kanapie albo w fotelu, a samo obrabianie mnie trochę męczy już... Szukam tylko jakiejś sensownego miejsca w okolicy z ciemnym niebem, bo z podwórka to mogę sobie zdjęcia robić, ale nie oglądać Pacmana w 32 milimetrach :)

Wygoda i prostota refraktorka na AZ4 jest idealnym przeciwieństwem zestawu do astrofoto :)