Obiekt Tygodnia 22.08.2015 - Kwintet Stephana

[Windforce]

Galaktyczny nos na kwintę, czyli Stephana... Kwintet!

 

W dzisiejszym ?obiekcie tygodnia? wystąpi nie jeden, a w zasadzie pięć obiektów. Pięć obiektów, które mieszczą się w polu widzenia okularu planetarnego. Pięć obiektów, oddalonych od siebie o 200 milionów lat świetlnych. Pięć fascynujących obiektów o intrygującej naturze. Mowa o kompaktowej grupie galaktyk Hickson 92, zwanej Kwintetem Stephana. Kwintet Stephana, obok Sekstetu Seyferta (Hickson 79) w Głowie Węża oraz Septetu Copelanda (Hickson 57) leżącego w Lwie to najpopularniejsza, kompaktopwa grupa galaktyk i jeden z celów spedzających (dosłownie!) sen z powiek początkującym obserwatorom nieba. Choć w moim uznaniu jest najłatwiejszą (po Triplecie Lwa) kompaktową grupą galaktyk, to do dostrzeżenia wymaga ciemnego nieba, dobrego seeingu i teleskopu o średnicy co najmniej 15-20 cm, ale o tym za chwilę.

 

[źródło: NASA/HST]

 

Galaktyk w grupie jest pięć, a cztery są wzajemnie powiązane grawitacyjnie. Oddalone są od nas aż o 200-250 mln lat świetlnych. Spoglądając w ich kierunku widzimy wielką scenę kosmicznej katastrofy, w której kolidują ze sobą aż cztery galaktyki jednocześnie! Zderzając się ze sobą z prędkością rzędu miliona km/h, tworzą potężną, większą od całej Drogi Mlecznej falę uderzeniową, widoczną zarówno w paśmie radiowym, jak i rentgenowskim. Jedna z galaktyk nie bierze udziału w tej kolizji. Jest to tylko nieduża galaktyka przypadkowo ?zabłąkana? w okolice pola widzenia. Leży ona kilkukrotnie bliżej, ok. 40-50 mln lat świetlnych od nas. Kwintet Stephana jest pierwszą poznaną, kompaktową grupą galaktyk. Została odkryta już w 1877 roku w Marsylii przez pana o imieniu Edouard Stephan. Popularny ?Stefan?, jak okazuje się, jest nazwiskiem, a nie imieniem, jak by mogło w pierwszej chwili się nam wydawać.

 

Do Kwintetu Stephana, warto podejść nieco większą aperturą, co najmniej 20-cm. Odnalezienie galaktyk nie będzie stanowiło większego problemu, jeśli obserwacje będziemy prowadzić pod w miarę ciemnym niebem z dala od miasta. Warto wykorzystać bezksiężycowe noce połowy września, zwłaszcza jeśli napłynie masa powietrza charakteryzująca się dużą przejrzystością (mała wartość ekstynkcji atmosferycznej). Choć może to wydawać się dziwne, ale ważnym sprzymierzeńcem okaże się także dobry seeing. Obserwacje proponuję rozpocząć po godzinie 23 i prowadzić do północy, w czasie gdy we wrześniu galaktyki uzyskują maksymalną wysokość nad horyzontem. Dla Kwintetu Stephana wynosi ona aż 70 stopni. W przypadku ?dobsonowych? obserwacji okazuje się, że tak duża elewacja wcale nie pomaga, a wręcz bardzo utrudnia namierzanie i odnajdywanie tych maleńkich obiektów, ponieważ Dobsonem wcale nie łatwo operuje się w pobliżu zenitu.

 

Mamy do czynienia z szalenie małym i ulotnym celem, niewidocznym w jakichkolwiek szukaczach. Celem mającym wręcz progową jasność dla większości instrumentów, rozdystrybuowaną na powierzchni nie większej niż kilkanaście minut kątowych. Zmusza to do użycia zaskakująco małych źrenic wyjściowych poniżej 2 mm i zarazem dużych powiększeń, w celu wyłuskania galaktyk z tła. W mniejszych powiększeniach nie odróżniają się one zbyt wiele od przeciętnych gwiazd tła lub w tym tle po prostu giną. To wszystko sprawia, że odnalezienie Kwintetu często przysparza spore trudności.

 

Aby namierzyć Kwintet, porzućcie schematy. Powiem Wam jak ja to robię w 15 sekund. Nie patrzcie w szukacz i załóżcie okular o możliwie szerokim polu. Zacznijcie od jasnej gwiazdy kwadratu Pegaza Scheat (? Peg) i przesuńce teleskop ku górze, w kierunku gwiazdy Matar (? Peg). Wyobraźcie sobie, będąc na tym etapie obserwacji, że rysujecie trójkąt równoramienny o kącie rozwarcia ok. 150 stopni, którego wierzchołkiem jest ? Peg. Na jednym końcu tego kąta leży ? Peg, a na drugim odnajdziecie śliczną galaktykę NGC 7331 o jasności 9,5 mag, która łatwo wpada w pole widzenia okularu o długiej ogniskowej. Wycentrujcie tą galaktykę i załóżcie okular dajacy źrenicę wyjściową około 2 mm. Przesuńcie teleskop ostrożnie o pół stopnia w kierunku SW kierując się na niedużą gwiazdkę 38 Peg i... bingo! Kwintet Stephana z łatwością wskakuje w pole widzenia!

 

 

Ostatnie obserwacje Kwintetu czyniłem pod doskonałym, jak na warunki mazowieckie, niebem Wrotnowa, w dniach 14, 18 i 19 sierpnia 2015 roku. W obserwacjach użyłem teleskopu Newtona 14,7? i kilku okularów, począwszy od 10 do 5 mm. Szczególnie owocna była noc 18 sierpnia, kiedy to nad Polską dosłownie otworzyły się niebiosa, a Droga Mleczna, gęsta jak śmietana, skapywała z nieba przy suchym jak pieprz, kontynentalnym napływie powietrza z ekstremalną, jak na polskie warunki przejrzystością. Na domiar złego, miałem w walizce Ethosa 6 mm, który w moim teleskopie, przy powiększeniu 308x robił prawdziwą masakrę wizualną obiektów spoza tego świata, jak i masakrę mojego mniemania na temat okularów Pentax XW 5 i 7mm, które do tej pory uznawałem za docelowe. Ethos 6mm bez trudu rozprawił się z XW 7mm, oferuąc większe pole widzenia, większą skalę obrazu, ciemniejsze tło z wyższym kontrastem i ostrość na tym samym poziomie co Pentax. XW 5mm wybronił się w zasadzie jedynie większą skalą oferowanego obrazu, którego rzeczywiste pole widzenia w porównaniu z Ethosem stało się jednak dziurką od klucza. Co okazało się najgorsze, powiększenie 370x było już za duże jak na tą obserwację i galaktyki zaczęły w nim gubić rozpiętość i ostrość gwiazdek tła. Zasięgiem na słabiznach, wygrał tej nocy, wieloelementowy okular z ?kupą szkła?, z ?masą soczewek?, z ?ogromem granic ośrodków?, jak kto tam woli... Wcale nie mówię że Ethos jest o lata świetlne lepszy. Jakość wszystkich tych szkieł jest high-endowa i ograniczają ją zawsze tylko warunki atmosferyczne i jakość teleskopu. Po prostu tej nocy patrzyło mi się przez niego lepiej. Niestety! Myśląc to, spojrzałem w stronę walizki i spuściłem nos na kwintę. Galaktycznie!

 

Na podstawie swoich obserwacji stworzyłem w Photoshopie (shame on me!) szkic tego, co w tak znakomitych warunkach obserwacyjnych, można ?wycisnąć? z Kwintetu Stephana zerkaniem, sapaniem, stękaniem, przez łącznie chyba ze 2 godziny katowania się przy takim, a siakim okularze.

 

 

Dla porównania, to samo, zasymulowane dla słabszej pogodowo nocy, przy użyciu Pentaxa XW 5mm. Jest różnica?

 

 

Patrząc na Kwintet Stephana, warto na samym początku zróżnicować maleńkie galaktyczki od gwiazd tła, bowiem ich aparycja dla niewprawnego oka będzie przypominała najprawdopodobniej słabe, zamglone gwiazdki. Ich gwiazdopodobne jądra (zwłaszcza tyczy się to eliptycznych NGC 7317 i NGC 7318 A) dopiero przy dokładniejszych oględzinach zdradzają galaktyczną naturę, co jest skutkiem ich niezmiernie małych rozmiarów i jasności ? odpowiednio 20 sekund kątowych i 13,6 mag oraz 60 sekund kątowych i 13,4 mag. Blisko NGC 7317 leży w polu widzenia gwiazda, która posiada jasność 13,2 mag i śmiało możecie używać jej dla prób odróżniania odległych galaktyk eliptycznych od gwiazd.

 

Kolejnym krokiem w studiowaniu obrazu Kwintetu Stephana jest właśnie próba zróżnicowania cech budowy galaktyk. Zwróćcie uwagę na relatywnie jasną (12,5 mag) i dużą (2,2 x 1,1 minuty kątowej) galaktykę NGC 7320. Wbrew pozorom już po chwili można dostrzec w teleskopie brak jednoznacznego zgęszczenia ku jej centrum, jak ma to miejsce w przypadku jej eliptycznych kuzynów. Polecam ?wyzerkiwanie? każdej z galaktyk osobno i zapamiętywanie ich obrazu.

 

Następny krok to rozdzielenie NGC 7318 A i B. Okazuje się, że jeśli seeing jest kiepski, rozdzielenie tych galaktyk może wiązać się z nie lada trudnością. Słaby seeing powoduje zatarcie szczegółów obrazu galaktyk, zaciemnia ich obraz i zlewa kształty do postaci plam. Nie wierzycie? Mówimy przecież o powiększeniach rzędu 300x!

 

 

Po dłuższych chwilach wpatrywania się i wyzerkiwania, można próbować wyłuskać nie tylko różnice w strukturze każdej z członkiń Kwintetu, ale także ich przybliżone kształty. Choć nie jestem tego do końca pewny, odzwierciedliłem na rysunku z okularu 6 mm kształty jakie majaczyły na granicy percepcji. NGC 7320 była rozleglejsza, płaska i ulotna, natomiast NGC 7318 B posiadała coś na kształt wygiętego ku dołowi ?halo? i wydłużone w jednej osi, symetryczne pojaśnienie. Odróżniała się tym samym od składnika A. Galaktyka NGC 7319? Tak, widoczna na wprost, jako nieco asymetryczna, dość trudna, bez wyraźnego pojaśnienia ku centrum... Dość, zmęczenie w tym momencie zazwyczaj bierze górę i warto odejść od okularu, aby odpocząć lub dla relaxu "strzelić sobie" w urodziwą NGC 7331. Jej pyłowe obłoki przesłaniające jaśniejsze obszary blisko centrum są czarne i ładnie odcinają się od jej wydłużonego dysku. Jest też widoczna jej nieregularna struktura, aczkolwiek należy pamiętać, że obserwujemy galaktykę bliźniaczo podobną do naszej Drogi Mlecznej, odległą o 50 milionów lat świetlnych. W jej bliskim sąsiedztwie od wschodniej strony udało mi się wyłapać 3-4 słabsze galaktyki, niczym pchełki, wchodzące w skład grupy "Deer Lick group". Przy nich, Kwintet Stephana to pikuś!

 

Myślę że ten krótki przewodnik po wizualnych obserwacjach Kwintetu Stephana okaże się komuś pomocny. Szczerze polecam odnalezienie tego obiektu na nocnym niebie, szczególnie posiadaczom dużych apertur, w celu doszukiwania się kształtów tych ulotnych i odległych światów. Powodzenia!

[Karol_C]

Jeśli mogę.

 

Dla mnie była bardzo pomocna ta mapa zrobiona ze zdjęcia.

 

 

(http://astropolis.pl/topic/9294-rzeszw/page-126#entry506274)

[Janko]

Dobrym drogowskazem w tej okolicy jest charakterystyczna para ukośnie ułożonych pomarańczowych gwiazd 6 mag oddalonych od siebie o ok. 15 minut kątowych, znajdująca się jakieś 5,5 stopnia na północ od eta Peg (Matar). NGC 7331 leży ok. 1 stopnia poniżej (na południe) od tej ślicznej parki a Kwintet Stephana dalsze pół stopnia niżej .

[polaris]

Polecam również Small Wonders - Pegaz: http://www.astronoce.pl/artykuly.php?id=19

Oraz mój starhopping w 8", który sprawdził się nie raz:

 

[lukost]

Tak coś czułem, że zaproszenie Cię do załogi Obiektu Tygodnia jest dobrym pomysłem. :) Tym trybem osiągnęliśmy stan zdrowej równowagi pomiędzy lorneciarzami a resztą świata.  :P

A przechodząc do meritum - 8 cali lustra to takie rozsądne minimum, by powalczyć z Kwintetem. Próbowałem co prawda podczas jednej z lipcowych sesji podejścia z refraktorem 150 mm, lecz efekt był mocno niepewny. Coś tam chyba majaczyło - z naciskiem na chyba... Choć kto wie, w noc z tak genialnymi warunkami, z jakimi mieliśmy do czynienia w ostatnim czasie, może i 6 cali soczewy dałoby radę?   

[Jacek E.]

Mimo ślepoty staram się wszystkie obiekty tygodnia przeczytać i w miarę możliwości obecnie skromnych wizualnie - podglądnąć :)

Tym razem dzięki tematowi mam pierwszy pomysł na zatomski obiekt pod mój setupik - Wielkie dzięki :)

Szczególnie fotografia zamieszczona w poście karla mnie zainspirowała :)

Poszukałem, po-symulowałem i wyszło, że jak złapię naszą bliźniaczkę z jej bandą - czyli NGC 7331 i troszkę zjadę to w kadr SBIGusia wlezie po paru manewrach Kwintet Stephana :)

 

Tak to wygląda w CdC i symulacja w FOV Calcurator.

 

 

 

Jak to na zakończenie swoich obiektów pisze Lukost - Dam znać jak poszło :)

[Gość Paweł Trybus]

Hej, to ja przeniosłem na polski grunt "Give it a go and let us know" z www.deepskyforum.org, gdzie narodził się cykl "Object of the week"

 

Trochę głupio upominać się o "copyright", ale porządek musi być!  >:D

 

A wracając do meritum - piękny, pasjonujący opis, który z dużą przyjemnością przeczytałem.

Kwintet Stephana obserwowałem po raz pierwszy teleskopem 13" 29-go sierpnia 2011 roku pod niebem 6.3 mag i zanotowałem:

Grupka jest bardzo ciasna. Przy 214x wychodzą 7317 (malutka, obok gwiazdki ale wyraźnie osobno), 7318a i b (łącznie wydają się najjaśniejsze z grupy), 7320 (największa, owalna i dość łatwa). Zerkaniem momentami dostrzegłem również najsłabszą 7319. Po zmianie powiększenia na 300x wszystkie składniki widoczne patrzeniem na wprost, da się również dostrzec osobno składniki NGC7318 

Powróciłem w te rejony po trzech latach (28-go września 2014) , również teleskopem 13", ale w nieco gorszych warunkach. Udało się dopaść 3 składniki, a notatka brzmiała:

W Kwintecie Stephana dostrzegłem 3 składniki: NGC7319 (13.1 mag; SB 13.8 mag), NGC7320 (13.2 mag; SB??) i NGC7318AiB (zlane, 13.4 mag; SB 13.1 mag). Nie udało się wypatrzeć NGC7317 (13.6 mag; SB 13.8). Pogranicze Pegaza i Jaszczurki było już lekko zanieczyszczone łuną od Daleszyc, do tego delikatne zamglone niebo. Myślę, że w lepszych warunkach nie byłoby problemu z wyłapaniem "Stefana" w całości.

[Windforce]

Tak coś czułem, że zaproszenie Cię do załogi Obiektu Tygodnia jest dobrym pomysłem. :) Tym trybem osiągnęliśmy stan zdrowej równowagi pomiędzy lorneciarzami a resztą świata.  :P

A przechodząc do meritum - 8 cali lustra to takie rozsądne minimum, by powalczyć z Kwintetem. Próbowałem co prawda podczas jednej z lipcowych sesji podejścia z refraktorem 150 mm, lecz efekt był mocno niepewny. Coś tam chyba majaczyło - z naciskiem na chyba... Choć kto wie, w noc z tak genialnymi warunkami, z jakimi mieliśmy do czynienia w ostatnim czasie, może i 6 cali soczewy dałoby radę?   

Dziękuję :) Warunki były niesamowite, dla wielu obiektów należałoby zrewidować wymagania aperturowe o 50% w dół, a symulacji tego, co widziałem patrząc na M15 przez 100-stopniowy okular przy 308x aż nie będę wrzucać na Forum, z obawy przed dyskredytacją...

[Gość Paweł Trybus]

Ja też uważam, że nie należy bać się dużych powiększeń i demonizować trudności manewrowania dobsonem przy takowych. Jakiś czas temu z Piotrkiem Guzikiem w moim Taurusie 13" przy powiększeniu 499x (Nagler zoom ustawiony na 3mm) dostrzegliśmy gwiazdkę centralną w M57. Tak, obwarzanek szybko uciekał z pola widzenia (50st) - ale daliśmy radę  8)

[adam_bie]

Zapolowałem na Kwintet 4go września - wbrew prognozom wywróżyłem ze zdjęć sat24 że powinno być nieźle. I było.

C30 znalazłem z marszu, mam ją opanowaną od zeszłej jesieni jeszcze z 8-miu cali. Potem użyłem zdjęcia które wrzucił Karl - dzięki za nie, z tą fotką sprawa okazała się banalna.

Kwintet widoczny już w Naglerze 26 ale do dokładniejszych obserwacji używałem Delosa 8mm który mi daje powiększenie ok 200x.

Zdziwiłem się jaki łatwy okazał się ten obiekt - pamiętam ile krwi mi napsuł w 8mm.

Tym razem dość szybko wypatrzyłem wszystkie składniki:

najpierw wyskoczyły NGC 7320 i 7318. Zaraz potem obok, początkowo gwiazdopodobna 7317.

Po spoglądnięciu zerkaniem wyskoczyła 7319.

To było już cztery i myślałem że na tym się skończy, ale po kolejnym podejściu w mgiełce 7318 zauważyłem dwa gwiazdopodobne punkty. To były jądra składników A i B.

Także pełen sukces - pięć składników.